‘Portret van de aardbeienplukster als jonge vrouw’ heb ik in twintig maanden uitgeschreven met potlood op papier. Dit gebeurde tussen 4 augustus 1980 en 27 maart 1982 tijdens de middagpauze van 12 tot 13 uur aan mijn bureau op het metallurgische bedrijf in Beerse, waar ik dagelijks de kans greep om na het nuttigen van de middaglunch, in mijn eentje voort te schrijven. Op dat bedrijf, gespecialiseerd in het smelten van lood en antimonium en het omzetten in andere derivaten, was ik op dat moment al 15 jaar werkzaam als technisch tekenaar. Door deze functie maakte ik tevens deel uit van een uitgebreide onderhoudsploeg van constructeurs, lassers, ovenmetsers, houtbewerkers, enz. Door mijn voltijds werk hier, had ik weinig tijd om te schrijven. Wel was ik door mijn nauw contact met al die collega’s op de werkvloer in de gelegenheid uitgebreide levenservaring op te doen. Genoeg voor een romanschrijver om in het bezit te komen van een staalkaart die geldt voor de hele wereld en alles wat des mensen is. Uiteraard bezat ik toen nog geen pc. Eenmaal thuis vulde ik mijn dagelijkse potloodversie tot 339 volgeschreven vellen aan om het geheel later met een schrijfmachine uit te typen.
Omdat het verhaal zich in de jaren zeventig afspeelt, leek het decor ondertussen wat gedateerd. Verbluffend hoeveel er de voorbije veertig jaar veranderd is in de wereld... Maar misschien vormde dat juist een meerwaarde. Het geheel scheen nu iets van een tamelijk recent-historische roman te hebben gekregen. Mijzelf boeide het verhaal in ieder geval nog steeds. Alleen trof ik, toen ik erop terugkeek, heel wat storende elementen aan. Zo prees ik me gelukkig, dat de roman indertijd op de valreep toch niet werd uitgegeven. In die eerste versie leidde een overvloed aan details en bloemrijke beschrijvingen de aandacht al te zeer af. Door minder verbositeit en meer soberheid, zou het verhaal veel beter uit de verf komen. Daar een roman bestaat voor zover hij goed geschreven is, begon ik de tekst te redigeren. Met soms zeer grove middelen: een snoeimes maar af en toe ook een hakbijl. Dat was nodig. Toen ik er na een half jaar opnieuw klaar mee was, bleek het oorspronkelijke verhaal van 300 pagina’s tot 200 te zijn teruggebracht.
Elke vogel zingt zoals hij gebekt is. Wat het lied juist zo interessant maakt. Maar of je nu zingt of schrijft of andere kunsten beoefent: de uitvoerder blijft het knechtje van wat hij verwezenlijkt. Voor mijn part mag het nooit zijn bedoeling zijn om de aandacht op zichzelf te vestigen, om zijn ‘kunnen’ te laten zien. Wel moet hij de verborgen wereld tonen die in ieder van ons is. Bij een schilderij gaat het niet om de verf, bij een roman niet om de woorden.
Voor het boek over de Aardbeienplukster was mijn uitgangspunt filosofisch van aard. Het verhaal speelt zich af in een periode waarin de kerken leeglopen, waarin het dogma van het traditionele geloof, meer dan ooit, verstandelijk aan de tand wordt gevoeld; dat thema is van alle tijden, maar op dat moment meer dan ooit actueel. Zoals het spreekwoord echter zegt: als twee honden vechten voor een been, loopt de derde ermee heen. Dit liet ik in mijn roman zo gebeuren. Die derde is namelijk het hoofdpersonage Mieke, die, juist omdat zij geen enkel ander argument heeft dan haar waarachtige honger naar het leven zelf, de anderen slimmer af is. Eenmaal een dergelijke zaadje is geplant, behoort het nooit tot mijn werkwijze om door een 'planmatige', verstandelijke tussenkomst daarrond een verhaal te 'verzinnen’. Het verhaal dringt zich onweerstaanbaar aan me op. Daarnaast laat ik de tijd zijn werk doen, door het zaadje elke dag verder te laten evolueren, en er ook al eens een nachtje over te slapen, op natuurlijke wijze, zoals een boomscheut uitgroeit naar het licht. Een riskante onderneming: je hebt geen enkele garantie om niet, op zeker ogenblik, op een dood spoor te belanden. Daarom ben ik het lot of de hemel dan ook bijzonder dankbaar voor ‘de genade’, als het ware, omdat het me vergund was mijn relaas tot een goed einde te mogen brengen.
Bij uitgeverij De Galge publiceerde ik tevoren al een dichtbundel, maar als romancier debuteerde ik in het jaar 1981, met het boek ‘Van liefde en ondeugd.’ Een liefdesroman, met als hoofdpersonage een suppoost in een museum. Hoewel de meeste van mijn romans over man-vrouw relaties gaan, verschillen ze onderling heel erg van elkaar. Behalve in mijn twee vroegste manuscripten uit mijn beginperiode, heb ik nooit op directe wijze over mijn eigen leven verteld. Waarschijnlijk inspireerden mijn persoonlijke belevenissen me te weinig om steeds maar in die ene, zelfde richting te blijven doorgaan, in het teken van mijn eigen, rimpelloze huwelijk (hoewel dit toch ook wel passioneel was), en mijn gezin van vijf kinderen, mijn dagelijkse schrijven, mijn werkzaamheden op de fabriek... Ik zou dan wellicht het gevaar hebben gelopen, steeds aan één en hetzelfde boek te hebben zitten schrijven. Al valt zelfs daar wel iets voor te zeggen. Het opwekken van spanning en emotie is een kwestie van individuele, seismografische gevoeligheden, en meer niet. De schrijver hoeft echt niet deel te nemen aan, bij wijze van spreken, een safari, om opmerkelijke gewaarwordingen aan anderen over te brengen.
Elk
leven heeft maar één uitkomst. Toch spelen toevalligheden daarin een ongeziene
rol. Onverwachts een straat oversteken, kan al voor gevolg hebben dat het leven
een heel andere wending neemt dan je voor ogen had. Elke dag opnieuw staat
iedereen voor verrassingen. En waarom zou je bij het schrijven niet de vrijheid
mogen nemen om sommige van die niet onwaarschijnlijke toevalligheden een handje
toe te steken en daarin mee te gaan? Door zelf op het toneel afwezig te
blijven, kan de schrijver gevolg geven aan andere keuzemogelijkheden dan die
voor de hand liggen. Niet enkel kan hij plotseling de straat oversteken en onverwachts
een onbekende tegenkomen. Door van zichzelf afstand te nemen kan hij erin
slagen een ander te worden. Door schrijvend in een andere werkelijkheid dan de
zijne te stappen, leeft hij twee keer. Zonder dit gegeven had ik me voor mijn
roman over de Aardbeienplukster, onmogelijk kunnen verplaatsen in de
werkelijkheid van een jonge vrouw, of, zoals in mijn daaropvolgende roman, in
die van een schrijnwerker, wiens huwelijk door ontrouw op de klippen dreigt te
lopen.
Merkwaardig hoe ik op
mijn zestiende, op een technische school, tijdens de les Nederlands,
‘verklarend lezen’, kennismaakte met Beatrijs en andere middeleeuwse teksten.
Er ontvlamde iets in mij, een onstilbare dorst naar het mooie, het waarachtige,
het troostende dat van literatuur kan uitgaan. Van de ene op de andere
dag wisselde ik mijn strips in voor romans. Het begon met Dostojewski’s
‘De gebroeders Karamazow’ en het hield niet meer op. In de plaatselijke
boekhandel werd ik een graag geziene klant. Ik las een heleboel klassieken,
zoals ‘Rood en zwart’ van Stendhal, de romans van Tolstoi, Saroyan, Steinbeck.
En van eigen bodem Felix Timmermans, Willem Elschot, Cyriel Buysse.
Een tweede openbaring greep plaats toen ik op
mijn achttiende, in een vertaling uit 1961, ‘Black Spring’ van Henry Miller
ontdekte; een bundel deels surrealistische teksten, geschreven in 1934. Vooral
het verhaal ‘De kleermakerij’ schudde mij heftig door elkaar. Dat iets zo
verschrikkelijk rauw en schaamteloos eerlijk, tegelijk diep
menselijk en ontroerend kon zijn, had ik nooit voor mogelijk gehouden. Een
bekentenissenliteratuur die zich ogenschijnlijk totaal niks van vorm aantrok.
Je hoefde om romans te
schrijven dus toch niet hoogopgeleid te zijn. Miller was een gewone straatjongen uit Brooklyn. Als hij het kon, waarom dan niet ik? Het was of
ik ontwaakte uit een droom. Maar Miller was een zeer sterke persoonlijkheid,
zodat het me vele jaren gekost heeft om van zijn invloed af te komen.
In zijn jeugd was Miller trouwens zelf ook een
fervent bewonderaar van Dostojewski’s tragedies. Tot hij op een dag inzag dat
dit literaire beeld niet met de werkelijkheid strookte; de menselijke ziel leek
hem ineens te klein voor het grootse van dergelijke tragedies, zodat dit
inzicht voor hem de énige tragedie werd. Een dergelijke aardverschuiving
overkwam ook mij. Hoewel ik Millers wereld herkende en zijn proza fel
bewonderde, opereerde ik als plattelandsjongen en brave zoon van een
hardwerkende weduwe met groot gezin, vanuit een heel andere achtergrond. Dus
moest ik, zonder me van iets of iemand aan te trekken, op zoek naar mijn eigen stem.
Een verhaal moet er naar de vorm, als geheel, naar mijn betrachting, even rond uitzien als een biljartbal. Dit kom je niet zo vaak tegen. Maar je vind het wel, bijvoorbeeld, in Mishima’s roman ‘Een zeeman door de zee verstoten’ (1963), of Tanizaki’s ‘Dagboek van een oude dwaas’ (1961). Ook in de korte roman ‘Agostino’ van Moravia (1945), of ‘Brandende liefde’ Jan Wolkers (1981).
